Budama eylemi ile ilgili ülkece öğrenmemiz gereken bir yığın bilgi var. İğne yapraklı ağaçların budanması, ağaçlara şekil verme, çit haline getirilen bitkilerin budanması gibi sorunlar, herkes tarafından bireysel olarak çözülmeye çalışılıyor. Oysa, bilimi önder almış ülkelerde yayınlanan bahçe dergilerinde, bütün bunlar artık herkesin bildiği şeyler olduğu için fazla da derinlemesine konu etmeden yazılıyor ve çiziliyor.
Örneğin, Japonlar niwaki olarak adlandırdıkları bahçeye ektikleri ağaçları, neredeyse “bonsai”vari şekilde buduyor, şekil veriyorlar; dolayısı ile bu ağaçların olduğundan yaşlı görünmesini sağlıyorlar. Bonsai derseniz, onun için de özellikle piramidal, iğne yapraklı, reçineli ağaçlar düzenli budanır, kökleri belirli aralıklarla kısaltılır, tellerle şekil verilir. Bu arada da belirtelim “bon” Japonca tabak, “sai” ise bitki demekmiş. Aynı şekilde “penjing” Çin kültüründe, “hon non bo” ise Vietnam kültüründeki cüce ağaç bakım sanatlarının adlarıdır..
Cüce ağaç dendiğinde, sakın bunların ilaçlar ile ya da çeşitli kimyasal yöntemler ile cüce bırakıldığını da düşünmeyin. Hoş şimdilerde bunu da yapanlar var ama, bonsai sanatı ağacın bir dalının köklendirilerek yaşlı ağaç süsü vermekten oluşur. Bir de, Japon akça ağaçları gibi zaten cüce olan ağaç cinslerinden ağaç şekillendirme yöntemi vardır. Kullanılan yöntemler bunlarla da sınırlı değil. Bonsai konusu, uzun uzun yazılacak bir dizi yazıda ancak toparlanabilir. Üstelik de, bu satırların yazarı, şimdiye kadar en az yarım düzine bonsaiye bakamadığı için böyle bir yazı dizisi için kendini yetkin hissetmeyince iş daha da karışıyor.
Hemen söyleyelim bonsai, sade bir ağaç şekillendirmeden daha çok bir kap içinde, dengeli, cüce ağaç yetiştirmek demektir. Cüce deyince sakın yanılmayalım 1,5 metre boyunda da bonsailer var, 5 cm. boyunda da. Bonsai sanatında saksının ya da tabağının kalınlığının, eninin, ağaç boyunun, kalınlığının oranları bellidir. Japon kültürü gibi “sofistike” bir kültürde her yapılan eylemin bir sanat kısmı yaratılmış. Kılıç, makas, mürekkep yapımından, yemek yapmaya, çay töreni düzenlemeye, oradan da saça şekil vermeye kadar bu listeyi uzatabiliriz. Pek yabancı kelimeleri kullanmamaya özen göstermemize rağmen sofistike kelimesinin dilimizde pek eş anlamlısı da yok galiba. Sanki daha çok üzerinde çalışılmış, incelik dolu, görünüş olarak benzerlerinden ayrılan anlamlarına geliyor.
Gelelim tekrar iğne yapraklı ağaçlara. Çam dışındaki ağaçlar yeni sürgünler çıkmadan, uyku dönemindeyken budanmalıdır. İğne yapraklı ağaçlarda, kesim doğru zamanda, doğru biçimde yapılmalıdır. Bunun en önemli nedeni iğne yapraklı ağaçlar genel olarak reçineli ve piramidal ya da konikdirler. Bu formu korumak için tek ibre oluşturmak isterler. Örneğin kötü budanmış iğne yapraklılarda bazen iki, bazen daha fazla ibresi olabilir. Bir iğne yapraklı ağacın ibre sayısı arttıkça kırılmaların olması daha kolaylaşır.
Bunlarla beraber, herdem yeşil, iğne yapraklı ağaçların bitki sağlığı nedeniyle de budanabileceğini unutmayın. Kuru, kırık, hastalıklı dalların kesilmesi ağacınızın sağlığının koruması için gereklidir. Doğal olarak birbirlerini çaprazlayan, ağacın duruşunu, güzelliğini bozan dalları da rahatlıkla kesmenizde bir beis yoktur. Bitkinin boyunun kontrolü için de budama yapılabileceğini unutmayın; fakat çok sayıda ibre oluşmasını önlemek için tek ibre bırakmayı unutmamak gerekir. Genel olarak bir ağacı satın aldığınızda, erişkin hale gelince aşağı yukarı kaç metre olacağını satıcı size söyleyebilir. Bu nedenle bonsai oluşturmuyorsanız ağacınızın erişkin hale gelince hangi en ve boyda olacağını bilirsiniz.
Büyük bir dal kesecekseniz önce, dalın ortalarından kısaltarak ağırlığını elden geldiğince azaltın. arkasından ağacın ana gövdesine yakın bir yerden ama alt tarafından biraz kesin. Böylece testereniz dalın ağırlığı altında sıkışmayacaktır. Daha sonra alt tarafından ve ana gövdeden daha uzak yerinden yapacağınız asıl kesi sırasında, bir kıymığın kalkarak ağacın gövdesine kadar uzanmasına ve buraya zarar vermesinin önüne geçersiniz. En sonunda ise gövde ile birleştiği yerden kesiyi yapabilirsiniz. Kesi bölgesinin kenarlarını keski ile ya da bıçakla keserek çıkarabilir, böylece iyileşme dokusunun burada oluşmasını kolaylaştırabilirsiniz. Doğal olarak her zamanki gibi buraya aşı macunu, su bazlı boya ya da satış yerlerinde bu iş için üretilmiş maddeleri sürebilir, sıvayabilir ya da püskürtebilirsiniz.
İğne yapraklı ağaçları, kışın son aylarında budamanız doğru olacaktır. Douglas çamı, göknar, ladin, porsuk, tsuga bu sınıfa girerler.Mazı, yalancı servi ve ardıç ise geç bahar aylarında budanabilir. Ağaca meraklı arkadaşlarımla konuşurken, her ne kadar iğne yapraklı olmasa da, iğne yapraklı ağaçların ailesinden “Ginkgo biloba”nın da uyku döneminde, kışın ikinci yarısında budanabileceğini fakat budanırken birden fazla ibre oluşturma olasılığını bize hatırlattılar.
Burada yeri gelmişken hemen belirtelim; çam (Pinus spp.) ailesinin budanması sadece ilkbahar sonunda yeni sürgünler çıktığında yapılmalıdır. Çam ağacı budanması sırasında sadece tomurcukların üzerindeki iğne yapraklar kısaltılarak bir sene sonra dallanmayı sağlayabiliriz. Kesinlikle yapraksız bölgeden budama yapılmamalıdır, yapıldığı durumlarda aynı lavantada olduğu gibi o dalın kuruması kesindir. Unutmadan, Cupressocyparis Leylandii diğer adıyla Leyland servisi Nisan ayından Ağustos sonuna kadar 3 kez budanması gerekebilir.
Bu yazıdan akılda tutulacak bir kaç ayrıntı var. İğne yapraklı ağaçları budarken 2 defa düşünün. Zamanlamasını iyi yapın. En sonunda da bitkinin doğal görünümünü bozacak kökten kesimlere girişmeyin. En önemlisi ise porsuk ağacı, Leyland servisi ve tsuka dışındakilerde ibrelerine dikkat etmeyi unutmamalıyız. Unutmayalım, iğne yapraklı ağaçlarda, yeşillenme gücü, geniş yapraklı ağaçlardan daha azdır.
Bu hafta Ayşenur kardeşimizden pek bir veri akışı olmadı. Merak ettiğimizden açıp sorduk. Meğerse annesi hastalandığı için Bolivya’dan apar topar İstanbul’a dönmüş. Teyzemize de buradan geçmişler olsun dileklerimizi iletiyoruz. Boşluğunu doldurabilmek için, Paris Bitkiler Bahçesinde fotoğraflarını çektiğimiz, çevreye uyumlu bahçede ekilebilecek yörenin endemik bitkilerini gösteren duvar ilanlarını sizinle paylaşıyoruz.
Keyifli Bahçeler
